1. Беларускае кіно вяртае прысутнасць у свеце…
2. …і працягвае губляць прысутнасць у Беларусі.
3. Але ж улучае рэжым надзеі ды абяцання: штосьці будзе неўзабаве (насамрэч не факт).

Гэтыя тры месяцы беларускае кіно паабапал мяжы разгарнула нечакана насычаную дзейнасць, і ўзнікла лёгенькае дэжа-вю, быццам дзеянне адбываецца годзе ў 2019-м (і гэта пра тое, што прынцыпова новых рашэнняў для новых выклікаў у нашага кіно не з’явілася).

Люты пачаўся з аб’явы пра стварэнне Беларускай незалежнай кінаакадэміі — і неўзабаве яе прэзентавалі на “Берлінале”. Візіт на “Берлінале” штогод быў для нашага кіно пунктам хістання. З аднаго боку, гонар і абяцанне вялікіх перспектываў, калі гаворка ішла пра незалежных кінематаграфістаў. З другога — абурэнне наконт таго, што дзяржава не рупіцца аб прадстаўніцтве на фэсце. Па кароткім нерваванні ўсё вярнулася на свае месцы.

Стаўшы ў 2021-м сімвалічнаю абяцанкай альтэрнатыўнае будучыні “неўзабаве”, “Берлінале” і сёлета добра адыграў гэтую ролю. Прэзентацыя незалежнай кінаакадэміі — прыгожы сімвалічны крок адасаблення ад забаненай дзяржавы-суагрэсара — зноў абяцае, што ўшчэнт разнесенае беларускае кіно займела неймаверныя перспектывы. У доказ прэзентавалі дзесяць кінапраектаў, якія выклікалі на “Берлінале” крыху настаўніцкае адабрэнне, а ў кіношнай супольнасці — ціхія пытаннечкі наконт адбору і міжсабойчыкавасці. Запомнім гэтае спалучэнне: знешняе адабрэнне і ўнутраны разлад. Давядзецца з ім жыць, як раней. Суполка пакуль не спяшаецца рабіцца супольнасцю, а па-ранейшаму змагаецца за лаяльнасць.

Прыкладна тым жа часам у Астраўцы гэтаксама сімвалічна адкрывалі адноўлены “кінаканцэртавы зал”, а пазней чыноўнікі з Наталляю Качанаваю на чале вясёлаю зграйкаю наведалі адноўлены кінатэатр “Беларусь” у Стоўбцах. І абудзілі старую завядзёнку: чым менш у кінатэатрах застаецца ўласна кіно, тым радасней чыноўнікі ўспамінаюць, што найважнейшае, найлаяльнейшае з мастацтваў — якраз яно.

Быццам у адказ незалежныя кінематаграфісты прэзентавалі не меней сімвалічную онлайн-платформу незалежнага беларускага кіно Vodblisk. Яна мае выдатныя шанцы стацца онлайн-гета беларускага кіно, бо ўзнікла з неразвязвальнай гадамі патрэбы: беларускае кіно — гэта кіно, якое ўсе робяць і ніхто не можа паглядзець.

Жэст Vodbliskу наконт бясплатнай гадавой падпіскі для жыхароў Беларусі мае засведчыць сімвалічнае заставанне на радзіме. Пакуль Мінкульт зачышчае пракат унутры краіны, онлайн-платформа можа выконваць сваю невялічкую місію “на бязлюддзі і мы людзі”, хаця відавочна, галоўная яе задача — зберагчы прысутнасць (і ілюзію адзінства) незалежных кінематаграфістаў як такую. Проста стварыць месца, дзе яны застаюцца бачнымі.

Наконт зачысткі: вясной паў апошні бастыён дэцэнтралізаванага фестывальнага руху — кінафэст “Нефільтраванае кіно”. За пару дзён да старту яго адмянілі тэлефонным званком з Мінкульту. Гэтак сама, як у 2020-м “Лістапад”.

Пакінем галасам у слухаўцы тлумачыць іхныя рашэнні, бо важней — што гарызантальныя сувязі даўно працуюць куды лепш за вертыкальныя. І паказы “Няфільтру”, хай у фармаце кіналекторыю, усё адно адбыліся ў Гомлі. У час напісання гэтага тэксту планаваліся ў Віцебску. А ў Мінску былі адмененыя новым званком. У Вільні ж паказалі ўсю невялічкую беларускую праграму — праз якую, будзем меркаваць, і адмянялі фэст у Мінску.

Пераможца, дарэчы, той самы, што і на леташнім фэсце “Бульбамуві” — фільм Юрыя Сямашкі “Смеццевая галава”. Ён засведчыў, што саматужнае кіно і яго гледачы па-ранейшаму кіруюцца кансерватыўнымі ўяўленнямі пра аўтарства — аддаюць перавагу кіно наратыўнаму, “штучнаму”. То бок “з прыдумкаю”, досыць адарванаму ад рэчаіснасці, а часам і зусім эскапісцкаму, са зразумелаю “філасофінкаю”. Весяліць і абнадзейвае тут тое, што на колькі імгненняў у гэтым добра выхаваным фільме з добра выхаванымі элементамі звышнатуральнага паўстае цень Яна Шванкмаера.

Калі згадаць, што год таму беларускія кінематаграфісты панічна баяліся смерці ад кэнсэлінгу, то цяпер маем засведчыць, што страшнага не адбылося.

Сёлета ці не ўпершыню з 2020-га фестывальны пракат беларускіх фільмаў здаўся гэткім жа насычаным, што і да расколу — і нават асцярожна зазначым, што быў ён актыўнейшым за пракат па дыяспарах. Вось стужка Мары Тамковіч “У жывым эфіры” бярэ ўзнагароду на польскім кінафэсце. Вось “Away” Руслана Фядотава перамагае ў Тампэрэ. Вось на швейцарскім фэсце Visions du Réel адбываецца прэм’ера ягонага ж новага доку “Rui” пра лісабонскага рыбара. Вось Artdocfest паказвае офлайн яшчэ і свежы “Каршак памерам з каня” Сашы Кулак, дзе краінаю-вытворцаю значыцца Францыя, а онлайн — фільм “Беларусь 23.34” Таццяны Свірэпы. А вось у Карэі бярэ ўзнагароду анімацыя “Прэлюдыя і фуга” Ігара Волчака, якога, імаверна, належыць адносіць да супрацьлеглага, “залежнага” лагеру.

Вось на GoEast у Вісбадэне паказваюць падбор старога беларускага кіно — у тым ліку досыць невідавочныя “Аранжавыя камізэлькі” Юрыя Хашчавацкага і знакавую “Акупацыю. Містэрыі” Андрэя Кудзіненкі. (Прытым ягоныя ж новыя “Дзесяць жыццяў Мядзведзя” бачылі пакуль толькі ў Расеі – калі бачылі ўвогуле.)

У Вісбадэне адбылася і даволі міфатворчая дыскусія “Беларусь — ад узлёту і падзення “Лістапада” да ўтварэння Беларускай незалежнай кінаакадэміі”, якая ў такой фармулёўцы цягне на ўстаноўчы сход пэўнага новага беларускага кіно. Ці хаця б на новы этап старога.
Маем і прэм’еры двух фільмаў, так ці іначай датычных пратэстаў 2020 года: “Радзіма” Ганны Бадзякі і Аляксандра Міхалковіча, які перамог на дацкім фэсце CPH:DOX і атрымаў узнагароду FIPRESCI на GoEast, і “Беларусь 23.34” Таццяны Свірэпы. Выпушчаны іранічна і сумна ў той час, калі Беларусь даўно ўжо 342.

Гэта мусяць быць ці не апошнія спробы зафіксаваць рэчаіснасць гвалту і дыктату, якая агалілася і выбухнула ў 2020-м (варта чакаць, што неўзабаве, пасля яшчэ дзвюх-трох спробаў, кіно ўжо пакіне гэтую тэму). У “Радзіме” – праз ужо архетыпную постаць маці салдата, які загінуў падчас службы ў арміі. У “Беларусі 23.34” — праз сведчанні ахвяраў, збітых сілавікамі падчас пратэстаў.

Машына гвалту, якой выглядае Беларусь у гэтых стрыманых фільмах, — вобраз ужо трошку і пакаяльны, магчымы ў такім выглядзе пасля пачатку вайны ва Украіне. Позірк на пратэсты і рэпрэсіі пакрысе набрыньвае заўважнаю трывожнаю канатацыяй: ці маглі мы тады заўважыць, што гэтая машына гвалту коціцца наўпрост у вайну? Правільны адказ, як заўсёды, дваісты: і так, і не. Але пакаяльны наратыў ужо патрабуе адказваць “так”. Запомнім тое.

Зачышчаная прастора кіно ўнутры Беларусі пераключылася ў рэжым абяцання: нам усё абяцаюць неўзабаве паказаць кіно. То “Ліст чакання” Аляксандра Яфрэмава (з “Беларусьфільму” даходзяць да нас звесткі, што стужку ўжо здалі), то дзве дзіўныя капрадукцыі з Узбекістанам, то нават – уявіце – “Авантуры Пранціша Вырвіча”, знятыя яшчэ ў 2020-м і паказаныя нават у Кітаі. Але ж не ў Беларусі (“Рассматриваем возможность его показа для белорусского зрителя”, — сфармуляваў гендырэктар “Беларусьфільму”, каб мы памяталі, што няма нічога цяжэйшага, чымся паказаць беларускі фільм у Беларусі). І асабліва ўпарта — “Мы адзіныя”, які ўжо змянілі назву на няўцямна-рамантычную “На іншым беразе”.

Эксплуатацыя надзеі — звычайная справа для беларускага кіно, якое дзесяцігоддзямі жыве ў рэжыме “вось-вось, хутка, з гэтым новым рэжысёрам, з гэтым прадзюсарам — усё як расквітнее”.

Гэтым разам усё мусіць афіцыйна расквітнець ад абвешчанага блокбастару “Чорны замак Альшанскі”, праекту колькі састарэлага, столькі і неабгрунтаванага. Каб не чакаць дарма, трэба проста разумець, што жанр гэты — постсавецкі блокбастар — нарадзіўся амаль адначасова з тутэйшымі дыктатурамі і дасюль абслугоўвае іх мару пра відовішча для народу — і пра масавае падтрыманне як блокбастару, так і рэжыму. Штораз, як дзяржаве манецца заявіць аб уласнай патэнцыі, аб’яўляецца “аперацыя блокбастар”, толькі і ўсяго.

Шмат шуму нарабіла тое, што на асноўных аўтарскіх пазіцыях у “Чорным замку Альшанскім” — расейскія творцы. Але ж адначасова маем не надта адрозны паводле мэты рэтрасерыял “За паўгадзіны да вясны” пра Уладзіміра Мулявіна і “Песняроў” — і там перавага расейскіх творцаў у капрадукцыі, і нават прэм’ера на расейскім Першым канале калі і абмяркоўвалася, то ціха і з незвычайным паразуменнем.

Рэтрапраекты — такая штука, што варта толькі іх зрабіць, як даводзіцца іх апраўдваць, шукаць у іх каштоўнасць і нават яе знаходзіць. Таму лепш не рабіць. Калі ж не стрымацца, давядзецца шукаць якога-кольвек сэнсу ў нягеглым косплэі савецкасці як прасторы татальнай і гратэскнай шчырасці, такога коснага і лагоднага протасусвету для Сапраўднага Творцы. Даводзіцца нанова міфалагізаваць постаць Уладзіміра Мулявіна, і без таго заміфалагізаваную па дзясятках настальгічна-біяграфічных тэлепраграмаў.

Па вадзе ў серыяле ён, дзякуй богу, не ходзіць. Але нязграбны сюжэт збаўцы адыгрывае і мае пул музыкаў-апосталаў. Варта задумацца, нашто нам вобраз творцы-пакутніка, які ўмее гутарыць і з Богам, і з Машэравым (з другім, што праўда, ахвотней — і галоўнае, той, калі яму дагадзіць, адказвае, як і мусіць быць у рэтрасерыяле для Першага каналу).

Проста заўважым, што серыял яшчэ на далоньку зачыняе магчымасць тут і цяпер — калі нам дужа тое патрэбна, а не калі-небудзь потым — дэміфалагізаваць савецкую культурную прастору, дэканструяваць памяць пра яе і саму з’яву “зручнага аўтарства”, якая выгадавала пакаленні постсавецкіх, яшчэ зручнейшых творцаў. Дужа непрыемная задача, лепш назвацьмем “Песняроў” савецкімі бітламі.

Цікава, што пытанні да даволі рэваншысцкага серыялу, які міла і недарэчна нагадвае свежую спецаперацыю ў Гродне (абое неадвязна выклікаюць у памяці неўміручую рэпліку “у вас ус отклеился”), Мінкульт абясшкодзіў геніяльна ідыятычнаю цэнзураю. Хто б мог падумаць, што “сцерці” непажаданага купалаўца Дзмітрыя Есяневіча ў ролі Аляксандра Дзямешкі — дзейсны спосаб прымусіць скептычную публіку прыняць серыял спачатку як ахвяру цэнзуры, а пасля і як “сваё”. Шкада, серыял пазбег тлумачыць, як цэнзура стала грамадскаю скрэпай і салідарызавальнаю культурніцкаю практыкаю.

І на салодкае. Увесну на сэрвісе Voka выйшаў анімацыйны серыял “Марыля. У пошуках дзіўнікаў”, адметны спевамі Iva Sativa, жменькаю пазнавальных мінскіх лакалізацыяў і беларускім агучваннем (хаця не будзем рабіць падзеі на роўным месцы: ці не большасць беларусьфільмаўскіх мультоў — беларускамоўныя). Галоўнае ж, што зноў аспрэчаная невыносная манаполія “Беларусьфільму” на дзіцячыя анімацыйныя серыялы.

“Марыля”, падобна, адзіны новы і цалкам беларускі кінатвор, які айчынны глядач можа паглядзець у Беларусі без перашкодаў “па гарачых слядах”, не чакаючы сакраментальнага “неўзабаве” і не ўваходзячы ў пул і тусоўку. Па праўдзе, беларусы такою раскошай асабліва не разбэшчаныя, то дзякуй. За яе, як заўсёды, даруюцца ўсе недасканаласці.

Усе прыкметы кажуць, што нейкі новы пачатак вылузваецца ў становішчы беларускага кіно. Але ў ім не відаць уласна Беларусі.

Адчуваецца патрэба ў новых практычных і вытворчых формах арганізацыі, апроч сімвалічнай і статуснай кінаакадэміі. Можа, вернемся да краўдфандынгу? А мо замахнёмся на фонд? Кінападполле? Гібрыдная кінастудыя? Ці кінем як ёсць і хай яно само?

Трэба меркаваць, той пачатак будзе выглядаць як зацішша і роспач, пакуль бюракратычнае кіно будзе нагнятаць абяцанкі светлае будучыні.