Беларуская культура: кіно (верасень – кастрычнік 2022 г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: КІНО (ВЕРАСЕНЬ – КАСТРЫЧНІК 2022 Г.)
Найважнейшае з мастацтваў: кіно як бюракратычны праект
Асноўныя трэнды сезону:
Найважнейшае з мастацтваў: кіно як бюракратычны праект
Асноўныя трэнды сезону:
  • Рэзка ўзмацнілася бюракратычная актыўнасць вакол кіно.
  • Робяцца спробы перастварыць афіцыйнае кіно, выкрасліўшы “неафіцыйнае”.
  • Офлайн-пракат унутры краіны – зона дзяржаўнага кіно, онлайн жа робіцца прастораю пазадзяржаўнага кіно.
Мапа сэнсаў
Мапа сэнсаў
Гэтыя два месяцы беларускае кіно пражыло так ціха, што стала добра чуваць, як на самым яго дне рыпіць бюракратычны працэс. Ён і вызначыў сутнасць тых двух месяцаў, стварыўшы адчуванне дэжавю года з 2013-га: калі пазадзяржаўнае кіно яшчэ толькі-толькі пачалося і сям-там рабіла дробненькія дзіркі ў суцэльным дзяржаўным наратыве рэдкімі навінамі пра новы фільм, створаны самотным аўтарам з мінімальным бюджэтам. Паглядзім яшчэ, ці здолее гэты працэс загнаць беларускае кіно ў доўгі і даволі безвыходны трэнд.
Працэс ідзе
Працэс ідзе
Яшчэ напрыканцы жніўня Міністэрства культуры абвесціла конкурс эксплікацыяў кароткаметражных студэнцкіх фільмаў (адзначым і намінацыі: “Мой родны кут”, “Першае каханне”, “Гарадскія легенды”), а таксама конкурс сінопсісаў для фільму пра футбаліста мінскага “Дынама” Аляксандра Пракапенку. Такія конкурсы час ад часу нячутна адбываюцца, проста каб працягнуць бюракратычны рытуал. Але ж гэтым разам яго перавялі ў шэраг сур’ёзных ініцыятываў.

Тады ж адбылося першае пасяджэнне арганізацыйнага камітэту кінафестывалю “Лістапад” на чале з – сканцэнтруйцеся – віцэ-прэм’ерам Ігарам Петрышэнкам. Яшчэ ніколі кінафестываль не быў настолькі дзяржаўнаю справай і наяўнасці цэлага віцэ-прэм’ера не вымагаў.

Следам у Мінкульце адбылася калегія ў пытаннях кіно і цырку, дзе навязліва канстатавалі: кінастудыя “Беларусьфільм” – “флагман айчыннай кінавытворчасці”. Агучылі, што на розных этапах вытворчасці там цяпер 14 фільмаў (што зноў сведчыць пра блізкія да нуля магутнасці студыі і сістэмы), некалькі з іх анансавалі – прынамсі, навагоднюю камедыю “Аліўе” супольнай з Расіяй вытворчасці.

Далей мы мелі шэраг Дзён беларускага кіно за мяжою. За ўсходняю мяжою. 14 верасня Дні беларускага кіно адбыліся ў Курску, пасля – у Фэргане, пасля – у Маскве. Анансаваліся там і свежыя ігравыя фільмы “Падрыў”, і “10 жыццяў Мядзведзя” 2022 года. Калі “10 жыццяў Мядзведзя” сапраўды паказалі ў Фэргане (а пацвярджэнняў мы не маем), то вось вам насцярожвальны прэцэдэнт: міжнародная прэм’ера моцна абганяе нацыянальную (а можа і замяніць яе). Мо чыноўнікам хацелася б думаць, што гэта мы які ўжо раз “выходзім на міжнародную арэну”. Але ж не: мы зноў зачышчаем нацыянальную прастору.

23 верасня аб’явілі конкурс прэзідэнцкіх грантаў на творы мастацтва, у тым ліку на стварэнне фільмаў. Чым ён скончыўся і ці скончыўся, пакуль невядома.
28 верасня генеральны пракурор Андрэй Швед наведаў “Беларусьфільм” у звязку з запускам праекту “Мы адзіныя” – таго, які кінастудыя здымае пра Заходнюю Беларусь. Раней, у ліпені, з той жа прычыны на кінастудыі адзначыўся і прэм’ер Раман Галоўчанка. А быў жа час – фільмы не вымагалі ўдзелу чыноўнікаў такога ўзроўню. Здымкі стартавалі 5 кастрычніка.

Далей пайшла невялікая фестывальная хваля: у пачатку кастрычніка ў Мінску прайшоў бюракратычны фэст дакументальнага кіно краінаў СНД “Еўразія.Doc”, без імпэту асветлены дзяржаўнаю прэсаю. 12 кастрычніка голасна і значна агучылі слоган кінафэсту “Лістапад”: як мы памятаем – “Истинные ценности/Сапраўдныя каштоўнасці”. Менавіта так: двухмоўна, спачатку па-расійску і праз слэш. Калі летась “Лістапад” быў яшчэ досыць разгублены, то сёлета намацаў дакладную лінію і кожны крок па ёй агучыў з салдацкаю стараннасцю. Але ж пра “Лістапад” наступным разам. У канцы кастрычніка ў Магілёве, сціпла не адцягнуўшы нічыёй увагі, прайшоў анімацыйны фэст “Анімаёўка”.

Нарэшце, рушыла дробная хваля, звязаная з уласна фільмамі. “Беларусьфільм” анансаваў здымкі дакументальнай стужкі пра жыццё Якуба Коласа падчас вайны, пасля запусціў здымкі фільму “Мы адзіныя” і ў канцы кастрычніка абвесціў пачатак здымак стужкі “Ліст чакання” Аляксандра Яфрэмава, аднаго з аўтараў новай Канстытуцыі і заяўленага мастацкага кіраўніка фільму “Мы адзіныя”.

Пагадзіцеся, зашмат гучных дзеянняў для двух месяцаў – і колькі фарматаў для адной і той жа адміністрацыйнай дзейнасці. Яднае іх відавочны намер стварыць ілюзію поўнага кантролю над кіно. Аддамо ж належнае намаганням: мы ўбачылі, колькі адміністрацыйных высілкаў прыкладаецца, каб давесці, што дзяжурныя па кіно выконваюць сваю працу.
Яно расшчапілася
Яно расшчапілася
Відавочная тут і новая спроба вярнуць кінематограф выключна да ідэалагічнай яго часткі, зрошчанай з бюракратычным апаратам: “партыя пазначае шлях – кінематаграфісты яго пракладваюць”. Фактычная мэта – перастварыць афіцыйную культуру, якая цалкам абслугоўвае запыты дзяржавы і мае гледачом чальца бюракратычнай сістэмы. Што ж, для гэтага створаныя ўсе ўмовы. Першая і галоўная – кіно, аддаленае ад чынавенскага апарату, выціснутае з краіны фізічна ці ў глухім падполлі.

Яно і цяпер, як раней, стварае тыя дробныя дзірачкі ў суцэльным дзяржаўным наратыве пра кіно: фільм Таццяны Свірэпы “Беларусь 23.34” намінаваны на ўзнагароду кінафэсту ў Іглаве, фільм Мікіты Лаўрэцкага “Спатканне ў Мінску” перамог на фэсце DocLisboa, стужка Мары Тамковіч “У прамым эфіры” – на фэсце ў Гдыні.

Паветра ў кіно так ачысцілася, што з’явілася нават навіна бы з былога жыцця: беларус за ўласныя грошы здымае фільм і апублікаваў трэйлер. Гэтым разам – кіно пра вайну ва Украіне.

Такое супрацьпастаўленне афіцыйнага і неафіцыйнага, цэнтралізаванага і разасяроджанага, вертыкальнага і гарызантальнага ледзь не дзясятак гадоў утрымлівала беларускае кіно. І цяпер, пасля гадавога зацішша, можна пабачыць, як яно намагаецца аднавіцца. З адной істотнай акалічнасцю: самотныя аўтары цяпер збольшага яшчэ і эмігранты.

Але ж для хвалі эмігранцкага кіно не надышоў час.

Гэтая новая разасяроджанасць мусіць быць неяк названая. Бо маем што маем – бездакорна пустую прастору ў краіне, дзе кіно існуе ў чатырох агрэгатных станах: адкрыццё конкурсу на вытворчасць фільму, анонс вытворчасці, старт здымак і паказ да чарговага Дня. Пяты стан – паказ за мяжой (які ледзь не аўтаматычна азначае, што ў краіне не пакажуць).

Магчыма, менавіта так і выглядае пачатак расшчаплення кіно на нутраное і эмігранцкае.
Адно відавочна: нутраное мае стаць цалкам афіцыйным.
Уцёкі ў онлайн
Уцёкі ў онлайн
З гэтай замкнёнай прасторы няма пакуль куды ўцякаць акрамя як у онлайн. Варта верыць, што там і адбудуцца найбліжэйшым часам асноўныя падзеі айчыннага кіно. Першы выпадак ужо маем: фэст відэавытворчасці “Hliadač”, які меў адбыцца ў Мінску офлайн і быў адменены за дзень да старту. А 23 і 24 верасня спраўдзіўся онлайн: 37 кароткаметражных ігравых і дакументальных твораў у двух стрымах і чат як прастора судакранання аўтара ды гледача з магчымасцю імгненна заданаціць упадабаным аўтарам.

Не абумоўлены нарэшце жыццядзейнасцю бюракратычнай сістэмы, ён адмаўляецца ад іерархіі, цэнтралізацыі ды іншых вертыкальных прыкметаў. І будуе, як некалі фэст Cinema Perpetuum Mobile, гарызантальныя сувязі ды адкрытую супольнасць. Заўважце і беларускую лацінку ў назве: як бачым і з кейсу “Лістапада”, моўнае пытаннечка сёлета ў кіно прынцыповае.

Перавод у онлайн-рэжым пацвярджае: паміж фізічнаю ды онлайн-прысутнасцю цяпер істотная розніца. Онлайн-прастора кіно пакуль афіцыйна маркіруецца не тое каб як маргінальная, але ж нязначная і, магчыма, аматарская. Ва ўсялякім разе, яна пакуль “вонкавая”, “па-за межамі” ў тым ліку і кантролю – у гэтым ёй шанцуе больш, чымся медыяпрасторы. У пэўным сегменце кіно гэта можа азначаць і свабоду.

“Hliadač” абазначыў онлайн як прастору выказвання і самавызначэння па-за межамі паўсюднай бюракратычнай сістэмы. На цяперашні час гэта з’ява і ўчынак.
Пошук бяспечнага выказвання
Пошук бяспечнага выказвання
Бюракратыі было б, вядома, за шчасце існаваць моўчкі і безвынікова. Але ж у кіно і адсутнасць выказвання – таксама выказванне. Усе рухі афіцыйнага кіно даводзяць нам, што занятае яно пошукам максімальна бяспечнага выказвання, пажадана сінанімічнага маўчанню.

Адзіны новы ігравы фільм, выпушчаны ў фармальна-справаздачны пракат па краіне цягам гэтай восені, дый апошніх двух гадоў, – той самы “Падрыў” Івана Паўлава – дае сякія-такія ўяўленні пра санкцыянаванае цяпер экранныя прамовы.

Няцяжка заўважыць: бяспечнае яно менавіта таму, што пасуе да Года гістарычнай памяці. У Мінску “Падрыў” ішоў у звязцы з сюжэтамі АТН (у супрацы з КДБ) “Без тэрміну даўніны” – пра “генацыд беларускага народу ў час вайны”. У Жлобіне ж, напрыклад, ён абслугоўваў Дзень народнага адзінства з майстар-класамі “Франтавы ліст-трохкутнік”, банерамі “Гістарычная памяць і праўда”, салдацкаю кашай ды іншымі атрыбутамі дзяржаўнага касплэю перамогі – нягледзячы на тое, што датычыць фільм ужо бясспрэчна мірнага жыцця ды паваеннага размініравання Беларусі.

Адзначым у “Падрыве” адноўлены пасля даволі доўгага занядбання вобраз пярэваратня – станоўчага героя, які аказваецца адмоўным: настаўнік ОСОАВИАХИМу, які, высвятляецца, быў чальцом банды і браў удзел у расстрэле мірных жыхароў. Матыў пярэваратня яшчэ з 1930-х ратуе беларускае кіно падчас яго ўцёкаў ад беспасярэдняга выказвання. І параноя, як бачым, дагэтуль выглядае найэканомнейшым спосабам асэнсаваць рэчаіснасць.

Крышку вастрыні тым уцёкам надае факт, што першапачаткова фільм – тады з назваю “Полымя пад попелам” – планаваўся зусім не пра паваеннае размініраванне, а пра пажар у клубе НКГБ у 1946-м. Падчас рыхтавання серыял пра пажар ператварыўся ў серыял пра размінёраў цяперашніх і паваенных у супрацы з – падрыхтуйцеся – супрацьмінным цэнтрам Міністэрства абароны, а з яго ўжо і ў поўнаметражны фільм выключна пра паваенны час.
Выглядае, што гэта добрая гісторыя пра гонку па бяспечнае выказванне. Прынцыповы момант у ёй – супраца з Мінабароны. Фільм цяпер мусіць зноўку абгрунтоўвацца патрэбаю важкіх дзяржаўных органаў. І бліжэйшым часам не варта чакаць анічога, апроч узмоцненай – не той апатычнай, што ў траваядныя 2010-ыя – і наўпрост параднай сервільнасці.

У такіх абставінах мы зноў будзем доўга азірацца на аматарскае кіно. Ужо хаця б таму, што на фэсце “Hliadač” яно, застаўшыся ў межах сваіх характэрных тэмаў самоты, расшчаплення (і раздваення) ды распаду, у палоне цьмяных сюжэтаў і вобразаў, здолела зрэзанаваць з эмацыйнаю рэчаіснасцю, якую карціць цяпер асэнсаваць і якую афіцыйнае кіно ўпарта выціскае ў маргінальную прастору.
Высновы і прагнозы
Высновы і прагнозы
Пры зачышчанай нутраной офлайн-прасторы кіно спадзявацца мусім толькі на онлайн. Можна чакаць, што ён знівелюе расшчапленне на нутраное і эмігранцкае кіно. І супольнасці ўдасца ўтрымаць хаця б тое разуменне прасторы беларускага кіно, якое заклаў у свой час нацыянальны конкурс “Лістапад”: Беларусь як пункт судакранання ідэнтычнасцяў незалежна ад месца жыхарства і вытворчасці.

Радуе толькі адна навіна: у Стоўбцах адкрыўся адноўлены кінатэатр “Беларусь” з дужа сучаснаю публічнаю прасторай. Яна выглядае выклікам бюракратызаванай культуры, якая ўспрымае grassroots-варушняк як небяспеку. Дык калі кіно не можа быць кіно, няхай яно пакуль пабудзе мадэрноваю пляцоўкаю для спантаннага мясцовага нэтўоркінгу новых пакаленняў. Гэта хоць штосьці пра будучыню.