Ёсць з чым павіншаваць беларускае кіно, хаця час для віншаванак такі сабе. Спатрэбіліся два гады рэпрэсіяў, эміграцыя, расцярушанне супольнасці кіношнай і глядацкай, выцясненне ў вонкавую прастору, сыход у падполле, каб кіно пачало паціху аднаўляць даўно страчаныя функцыі – выказвацца пра рэчаіснасць і служыць камунікацыі.

Больш за тое, кіно стала выконваць зусім нязвыклую для сябе функцыю салідарызацыі. Яго глядзяць беларусы, каб разам адчуць перадусім пачуццё прыналежнасці. Меркавана, усе найбліжэйшыя змены, якія чакаюць беларускае кіно, будуць звязаныя з гэтаю дзіўнаватаю функцыяй. Падрыхтуйцеся: мы ўваходзім у зону яднальнага пафасу, уніфікацыі ды міфатворчасці. Пазнаяце ўсе тыя штукі, якія дзесяцігоддзямі намагаецца стварыць афіцыйнае кіно кволымі сіламі “Беларусьфільму”, толькі на іншым матэрыяле?

Такім чынам, вось што мы мелі за лета ў салідарызавальным замежным пракаце.

У чэрвені ў Тбілісі адбыўся ці не першы пазафестывальны паказ доку “Мара” Сашы Кулак, прысвечанага пратэстам. Прынамсі першы даступны нефестывальным гледачам – і ў горадзе, дзе жыве дыяспара. У ліпені адбылася онлайн-прэм’ера доку “Праз рэйкі” Антона Сівых пра студэнтаў-эмігрантаў Лодзі, які актыўна прасоўвала сама дыяспара. Фільм “Кураж” Аляксея Палуяна ўжо атрымаў статус маніфесту пратэстаў і рэгулярна паказваўся ці не на ўсёй дыяспаральнай прасторы ад Нямеччыны да Грузіі ды праз паўсвету ў ЗША. У Вільні, Варшаве, Гданьску і Тбілісі паказалі вялікі док “Белае сонца чырвонага лета” Паліны Ідрысавай, Яны Новы і Глеба Асмалоўскага. У Мюнхене ды іншых еўрапейскіх гарадах прайшлі паказы Андрэя Куцілы “Калі кветкі не маўчаць”. Беларусы Н’ю-Ёрку зладзілі паказ доку Сяргея Харытонава “Доўгая дарога дадому”.

У Тбілісі паказалі док “Дом там, дзе я?” Арцёма Лобача. Пасярэдзіне лета адбылася онлайн-прэм’ера доку “Лісты з турмы” Таццяны Гаўрыльчык пра Паўліну Скурко (ці не адзіны выпадак гаворкі пра рэальнасць у краіне, што важна). І праз усё лета ў Варшаве адбываюцца музейныя паказы пратэставых кароткаметражак арт-праекту “Revolution” Дашы Брыян і Марыі Крук.

Бадай ніколі безнадзейны наш наратыў адсутнасці ды эскапізму не прарываўся так заўзята звязнымі аповедамі пра аб’ектыўную сацыяльную рэальнасць. Збольшага ўсё таму, што пратэсты аказаліся самі па сабе звязным наратывам, гісторыяй з пачаткам і канцом. Пратэсты добра расказваць. Можа, гэта і ёсць наш пачатак гісторыі.

Мова гэтага аповеду з фільму ў фільм адна. У ёй не надта шмат прыёмаў, бо і наратыў не мае патрэбы ў складанай мове: гэта наратыў ахвяры і сведкі. Яму дастаткова сінхронаў відавочцаў і пацярпелых, якія каментуюць, дадаюць асабісты, але не надта ўнікальны (гэта важна) досвед да хранікальных кадраў пратэстаў і рэпрэсіяў.

Як наратыў салідарызацыі пратэставы аповед прэтэндуе стацца ўніверсальным міфам. А значыць, яму неабходна адкідаць сюжэты і пачуцці настолькі індывідуальныя ды небяспечныя, што іх немагчыма падзяліць на ўсіх.

Падпарадкоўваючыся яму, напрыклад, Серж Харытонаў у “Доўгай дарозе дадому” пачынае з сямейнай гісторыі ажно ад Другой сусветнай вайны, але тут жа збіваецца на зацверджаны наратыў пра супольны досвед барацьбы з несправядлівасцю. Зберагаючы тыя ж структуры міфу, “Белае сонца чырвонага лета” пераказвае тое, што мы ўжо ведаем, і часам глядзець фільм цяжка – і праз траўматычныя ўспаміны, вядома, але яшчэ праз тую структуру міфу, якая патрабуе паўтараць адзін і той жа сюжэт, вядомы наперад.

Варта насцярожыцца менавіта тут: цяпер нам болей патрэбная салідарнасць. І мы гатовыя ахвяраваць дзеля яе і разнастайнасцю формы ды зместу, і нюансаванасцю эмоцыяў, выцясняючы такія небяспечныя, як сумнеў, расчараванне, недавер дый проста надта адрозны досвед. Нязручную гісторыю Рамана Пратасевіча, напрыклад, не залучае ў пратэставы міф ніводны фільм.

Але ж аднойчы нам давядзецца прамаўляць усё гэта. І менавіта ў той шэрай зоне будзе новы пункт росту.

Каб тое асэнсаваць, давядзецца разбурыць складзеную форму пратэставага наратыву. Саша Кулак у фільме “Мара” ўжо цяпер зрабіла адметную спробу прабіць гэты мур, каб прамовіць слова “расчараванне”, не гаворачы яго ўслых. Для гэтага давялося зрабіць адмысловым прыёмам безаблічнасць / універсальнасць, якая сталася неабходным элементам пратэставага наратыву: даць маскі не толькі амапаўцам, але і пратэстоўцам.

Арт-праект “Revolution”, не адважваючыся асэнсаваць, варушыць тое ж нязручнае пытаннечка, звязанае з праблемай адказнасці. У кароткіх пастановачных (што, дарэчы, варта ўвагі) сюжэтах, паказваючы розных актараў пратэсту, арт-праект пакідае безаблічнымі і збіральнымі вобразы сілавікоў ды чыноўнікаў у фільмах “0908”, “000109” і “2022”, але дае канкрэтнае аблічча рабочым, запісаўшы маналог Сяргея Дылеўскага ў фільме “1991” – прытым маналог пакаянны, датычны правалу забастоўкі на заводах.

Гэта будзе нашым наступным чэленджам: пастанавіць ужо штосьці з безаблічнасцю, усяму безаблічнаму / універсалізаванаму даць твар. Іншымі словамі, каб нам прасунуцца на наступны лэвэл, патрэбны фільм, дакументальны ці ігравы, у якім сілавік, безаблічная міфалагізаваная істота па той бок (а значыць, з таго свету), стане жывым чалавекам. Але ж гэта будзе вельмі небяспечны аповед для абодвух бакоў пратэсту і па абодва бакі мяжы. Тым не менш: ёсць, ёсць у паслухмяным беларускім кіно людзі, на такое нахабства здольныя. Адзін чалавек. Зрабі гэта нарэшце, Дзіма. [Тут аўтар звяртаецца да Змітра Дзядка, які ўсё адно зробіць па-свойму, і менавіта таму ўсё будзе як мае быць]

Што да ўнутранага беларускага кіно, то сёлета яно дало нам на дзіва прыкметныя падзеі, самая рэзанансная з якіх – “Беларусьфільм” парадаваў нас анонсам фільму пра міжваенную Заходнюю Беларусь.

Навіна нарабіла шмат шуму, але ж папраўдзе ў гэтым бюракратычным кінаварушняку пакуль заслугоўвае ўвагі толькі такі нюанс: калі ў лістападзе 2021-га Мінкульт аб’яўляў конкурс, паводле якога належала стварыць фільм пра адзінства, адзіны даўні спарынг-партнёр “Беларусьфільму”, прадзюсар Віктар Лабковіч бавіў час у СІЗА.

Конкурс не адбыўся праз нястачу ігракоў. Але гэта не замінула Мінкульту праз бюракратычныя рытуалы даць грошы “Беларусьфільму” і тым зазначыць, што афіцыйнае кіно цалкам павярнула да савецкай мадэлі існавання і больш не мае патрэбы ў імітацыях дэмакратычных працэдураў, канкурэнцыі ды г .д. А што здымуць пра Польшчу, дык не варта пераймацца: не для таго “Беларусьфільм” столькі дзесяцігоддзяў унікаў выказванняў, каб раптам наўмысна ды адказна выказацца.

Пад канец лета “Беларусьфільм” увогуле па-савецку пажаліўся, што да студыі прыставілі чэкіста, а значыцца, падвезлі новае зручнае тлумачэнне, чаму “не вядзецца”. Такое няўмольнае, што супраць і не папрэш. Усе спадзевы зноў на тое “іншае” кіно, якое без чэкіста. Тут ужо без пераменаў.

Старанна ствараючы ўзорны наратыў аб пратэстах, мы нарэшце пачалі гаварыць і вывучылі простую ўніверсальную мову, заснаваную ў той ці іншай ступені на безаблічнасці. Цяпер трэба не забыцца прамовіць нязручныя слоўцы, якіх у наратыве не стае, але ж будзе балюча.

Магу прадказаць, што мы будзем і надалей міфалагізаваць эмігранцкую тэму, ствараць пазітыўны міф пра беларусаў, якія з’ехалі, а вобраз нутраной Беларусі сціскаць да звязанага з рэпрэсіямі: формулы кшталту “краіна-турма” яшчэ народзяць шмат аповедаў.

Добра, калі хто блізкім часам хоць мезенцам датыкнецца да небяспечных, “шэрых” тэмаў пратэставага наратыву і не атрымае за тое ляшчоў. Але, найхутчэй, мы ўвойдзем у бязмоўе чакання і будзем перабівацца хваляй аматарскіх рэфлексіўных выказванняў. Нам не прывыкаць.