Беларуская культура: літаратура (травень – жнівень 2022 г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА: ЛІТАРАТУРА (ТРАВЕНЬ – ЖНІВЕНЬ 2022 Г.)
На парозе Вялікай Цішыні: беларуская кніга ва ўмовах татальнай рэлакацыі
Асноўныя трэнды сезону:
На парозе Вялікай Цішыні: беларуская кніга ва ўмовах татальнай рэлакацыі
Асноўныя трэнды сезону:
  • выразнае расслаенне літаратурнага поля на ўнутры і звонку;
  • імклівае рассеянне па свеце чытацкай аўдыторыі;
  • амаль поўная немагчымасць кнігавыдання ў Беларусі ва ўмовах эканамічнага калапсу і культурніцкага тэрору;
  • неабходнасць выбару паміж публічнасцю і маўчаннем, тоесная выбару паміж паехаць альбо застацца.
Мапа сэнсаў
Мапа сэнсаў
У канцы лютага 2022 года паскорыўся выцек мазгоў з Беларусі. Калі ў 2020–21 гадах выезд сярэдняга класу ды інтэлектуалаў насіў, хутчэй, індывідуальна-змушаны характар, то з выбухам новай агрэсіі Расіі ва Украіне пераезд зрабіўся маштабна сістэмны, крокам на апярэджанне. У 2021-м праз пагрозу турмы пакрысе выехалі НДА і незалежныя выданні, у 2022-м перад тварам поўнай эканамічнай блакады, звязанай са статусам Беларусі як краіны-суагрэсара, імкліва высяляюцца IT-структуры.

Што на гэтым фоне адбываецца з літаратарамі і выдаўцамі?

Адметна, што мы не можам заяўляць пра масавы ад’езд з Беларусі пісьменнікаў як цэху. Рэлакацыя аўтараў, таемная ці яўная, адбываецца, хутчэй, праз жыццёвыя абставіны, чымся праз немагчымасць ствараць. Гэта вынікае з характару найноўшых (2020–22) рэпрэсіяў.

Нягледзячы на актыўны пераслед асобаў культуры (699 выпадкаў за студзень – чэрвень 2022 года; 98 дзеячаў культуры ў чэрвені 2022-га былі ў ліку 1236 палітзняволеных), наўпрост за творчасць не цярпяць. Прычына атак – грамадзянская пазіцыя, выхад на пратэсты ў 2020-м. Але ёсць адметнае выключэнне – цкаванне літаратурных сэлэбрыці. Тыя адзінкі, хто можа прэтэндаваць на ўплыў, супастаўны з тэлезоркамі ці спартоўцамі, падлягаюць сімвалічным і фізічным чысткам у Беларусі.

“Экстрэмісцкімі” прызналі кніжны праект “Беларуская нацыянальная ідэя”, (зборнік гутарак з публічнымі асобамі, якія зрабілі для “Еўрарадыё” Максім Гаруноў і Зміцер Лукашук) і раман Альгерда Бахарэвіча “Сабакі Еўропы”. Выдавец Андрэй Янушкевіч, які за апошнія гады задаваў тон кніжнага жыцця Беларусі, трапіў на месяц у турму пасля таго, як паспрабаваў адкрыць у цэнтры Мінску кнігарню. У канцы жніўня 2022 года пасля званка журналістаў у Мінкульт стала вядома аб “правяранні на экстрэмізм” кніг Святланы Алексіевіч.

Апроч вышэй згаданых – Таццяна Нядбай, Андрэй Хадановіч, Юлія Цімафеева, Вольга Шпарага: вядомыя аўтаркі ды аўтары, якія апрылюднілі факт свайго выгнання. Публічны статус уцекачоў ад рэжыму дае ім магчымасць выказвацца пра беларускія падзеі ў блогах, на YouTube-каналах, у медыях, на міжнародных кангрэсах і фестывалях, выдаваць кнігі на еўрапейскіх мовах, адвакатуючы Беларусь і нагадваючы пра айчынную літаратуру ў час, калі падзеі ў нашай краіне амаль зніклі з сусветнага парадку. Гэтак, відавочна, што ўлетку 2022-га важнаю місіяй літаратараў, якія захавалі голас, было тлумачыць у свеце розніцу паміж беларускім народам і рэжымам Лукашэнкі.
Новая мабільная: літаратура на валізах
Новая мабільная: літаратура на валізах
Да немінучага рассеяння літаратурнага працэсу яшчэ год таму спрабаваў маральна падрыхтаваць аўтарскую супольнасць Беларускі ПЭН, выпусціўшы Маніфест няпэўнага часу. Там між іншага было абвешчана, што прывязка да тэрыторыі Беларусі больш не разглядаецца арганізацыяй як крытэр беларускасці літаратара. Наперад выходзіць каштоўнасны фактар. Тут варта згадаць Таццяну Заміроўскую і Сашу Філіпенку – аўтараў, якія пішуць найперш па-расійску і працяглы час жывуць па-за Беларуссю, але выступаюць як амбасадары Беларусі ў гэтым няўтульным свеце. Такіх спікераў з часам можа і мусіць з’явіцца больш.

Разам з тым шмат якія аўтары ў Беларусі або тыя, якія, перабываючы па-за яе межамі, плануюць вяртацца на радзіму, змушаныя сёння адмовіцца ад выказванняў у адкрытых крыніцах.

Эміграцыя пісьменнікаў нівелюецца яшчэ і тым, што яшчэ з часу Гамэра літаратар – гэта маргінальна-вандроўная постаць. Аўтар у дарозе – пра такую сваю ідэнтычнасць шматкроць заяўлялі беларускія літаратары, выступаючы ў Еўропе. Паказальна, што для шмат каго з літаратараў прывязка да малой радзімы, штодзённасці, заходу сонца над Свіцяззю, Нешчардай або Дняпром – аснова светаўспрымання.

Эміграцыя разглядаецца як катастрофа, якой важна ўнікнуць нават цаною страты свабоды выказвання.
Выдаўцы / рэлаканты: што рабіць і як зарабляць
Выдаўцы / рэлаканты: што рабіць і як зарабляць
Інакш выглядае сітуацыя з кніжным бізнесам. У адрозненне ад аўтараў, якія вывозяць з краіны хіба сімвалічны капітал (калі яго маюць), ноўтбук ці нататнік з накідамі твору, выдаўцы – гэта прадпрымальнікі, якія маюць матэрыяльную базу. Мінімум – склады з нераспрададзенымі кнігамі, максімум – закупленая папера і друкавальныя машыны. Нават усведамляючы пагрозу, якая навісла над незалежнаю кнігай у Беларусі, зазнаючы ўціск (прыпыненне ліцэнзіяў, правяранне выданняў на “экстрэмізм”), выдаўцы не могуць выехаць за адзін дзень, як іншыя актары культуры. Адна з рэакцыяў – самаліквідацыя (“Лімарыус”, “Галіяфы”).

Асноўная дылема і змушаных выдаўцоў-рэлакантаў (Зміцер Вішнёў, Андрэй Янушкевіч) і тых, хто застаўся (прыкладаў не будзе), – як працаваць з рассеянай аўдыторыяй. Першы адказ дае культурніцкая перыёдыка: у электронным выглядзе выходзіць орган зліквідаванага ў 2021 годзе СБП – “Літаратурная Беларусь”, у пачатку верасня абвесціў пра аднаўленне выхаду ў электроннай версіі часопіс “Наша гісторыя”. Аднак сёння рынак электронных выданняў у свеце – антонім слову “продажы”, таму дазволім сабе скептычна зірнуць на гэтую тэндэнцыю. Няхай яна і пакліканая кансалідаваць спажыўцоў беларускага слова ў актуальных умовах.

Можна таксама меркаваць, што фактычная забарона на публічныя імпрэзы ў Беларусі і ціск на традыцыйныя кнігарні паспрыяе запуску новых інтэрнэт-кнігарняў, у дадатак да шэрагу наяўных. У тым ліку з дастаўкаю папяровых кніг па свеце. Ужо працуе кніжны рытэйлер Alfavit.eu https://alfavit.eu/, беларускую кнігу можна замовіць у Польшчы праз Allegro.pl https://allegro.pl/.

Іншыя адказы, якія дае літаратурны працэс у чэрвені – жніўні 2022 года, – выданне кнігі ў дзвюх версіях – нутраной і вонкавай. Улетку выйшаў парны кніжны праект Ганны Янкуты “Геалогія: вершы, напісаныя ў музеі” (Мінск: Зміцер Колас, 2022) і “Канстытуцыя” (Беласток, фонд “Камунікат”, 2022).

Яшчэ адзін адказ – зварот да папулярнага ў аўдыторыі фармату аўдыякнігі. Агучванне беларускіх кніг актывізавалася цягам лета 2022 года. Можна назваць прынамсі два праекты: “Кніжны воз” https://knizhnyvoz.by/app/ (з акцэнтам на дзіцячую літаратуру) і “Беларускія аўдыякнігі” https://audiobooks.by/. Аб прадукаванні кніг у аўдыяфармаце абвесціў фонд “Камунікат”.
Спекталі і хованкі
Спекталі і хованкі
Фестываль інтэлектуальнай кнігі “Прадмова” ў чэрвені 2022 года ў чатырох буйных цэнтрах беларускай эміграцыі (Тбілісі, Кракаў, Варшава, Вільня), выявіў попыт сярод эміграцыі на кніжную прадукцыю па-беларуску. Як ілюстрацыя гэтага ў важным на сёння цэнтры беларускіх культурніцкіх ініцыятываў – Варшаве – на базе адной з публічных бібліятэк у цэнтры (вул. Маршалкоўска 55/73) у чэрвені запрацавала “Жыветэка” – бібліятэчка беларускіх кніг, у жніўні адкрылася першая офлайн-кнігарня (Беларускі моладзевы хаб, пляц Канстытуцыі 6). Калі ж чытач не ідзе да кнігі – кніга едзе да чытача. Прыклад прамацыйнага туру ўлетку 2022-га прадэманстраваў Аляксандр Чарнуха, які прэзентаваў свой дэбютны раман “Свінні” ў гарадах Польшчы, Літвы, Чэхіі ды Нямеччыны.

Галоўным прынцыпам “унутры” стаецца “абы ціха”. Добра правераная стратэгія выжывання, абкатаная беларусамі цягам 200 гадоў.

У ХХІ стагоддзі яна аднак уступае ў канфлікт з “грамадствам спектаклю”, калі існым лічыцца тое, што ўбачана і пачута. Ствараецца ўражанне, што, калі пра нешта не гавораць уголас, гэтага не існуе, што павялічвае фрустрацыю ў беларускацэнтрычным асяроддзі. Таму важны трэнд “звонку” – стварэнне беларускай карцінкі дыяспарамі: ад маніфестацыяў у святочныя дні (іх канон імкліва ўтвараецца: 29 кастрычніка, 25 сакавіка, 7 ліпеня, 9 (16) жніўня) да правядзення літаратурных акцыяў у дні народзінаў літаратурных класікаў, арганізацыя літаратурных падзеяў у замежных цэнтрах канцэнтрацыі беларусаў. Як вынік – у галіне літаратуры актывізаваліся, мадэрнізаваўшы місію, праекты беларусаў замежжа: Бібліятэка Скарыны (Лондан), ужо згаданы тут фонд “Камунікат” (Беласток), выдавецтва “Вясна” (Прага) і інш.
Высновы і прагнозы
Высновы і прагнозы
  • Апошнія 20 гадоў былі выключна неспрыяльным часам для кнігі на беларускай мове. Насуперак тэндэнцыі развіцця нацыянальных сістэмаў кнігадруку ў постсавецкіх краінах беларуская кніга зазнавала стагнацыю праз няспынны кантроль і прэсінг аўтарытарнай сістэмы. Апошнія тры месяцы аднак прадэманстравалі імклівае пагоршанне і без таго суворых палітычных ды эканамічных умоваў. Парадаксальным чынам сённяшняе выцісканне выдаўцоў з Беларусі ў суседнія дзяржавы са спрыяльнейшымі для кнігі ўмовамі можа падштурхнуць развіццё беларускай кніжнай справы.

  • Пошукі шляхоў кансалідацыі беларускага літаратурнага працэсу, збіранне рассеянай чытацкай аўдыторыі на онлайн- ці офлайн-пляцоўках працягне быць асноўным клопатам выдавецтваў і літаратурных суполак бліжэйшымі месяцамі дзеля захавання беларускай літаратуры і кнігі ў хаосе татальнай рэлакацыі.

  • Зрэшты, ва ўмовах цэнзуры і самацэнзуры ў Беларусі, у сітуацыі аслаблення цікавасці да беларускай тэмы з боку міжнароднай супольнасці без змены палітычнай сітуацыі ў Беларусі і рэгіёне найбліжэйшыя месяцы ды гады можна прагназаваць Вялікую Цішыню Белліту як звонку, так і ўнутры краіны. Будзе гэта сыход з прафесіі ці партызанская праца ў стол – асабісты выбар таго, хто піша.